Kodeks spółek handlowych jest podstawowym aktem prawnym odnoszącym się do zasad działania spółek osobowych oraz kapitałowych. W ustawie tej nie odnajdziemy jednak zasad odpowiedzialności karnej za działanie na szkodę spółki – gdzie dokładnie powinniśmy więc szukać?
Działanie na szkodę spółki
Kodeks spółek handlowych przechodzi podobnie jak i inne polskie ustawy okresowe nowelizacje. Wskutek takiego działania część przepisów znika z KHS, część zaś jest do niego dodawana. Było tak m.in. z regulacją karną dotyczącą działania na szkodę spółki, która była umieszczona w treści art. 585 KSH. Obecnie jednak przepis ten został uchylony, co jednak nie oznacza, że szkodliwe działania podejmowane wobec spółki nie są już karane. Właściwej regulacji musimy szukać w przepisach Kodeksu karnego.
Zgodnie z treścią art. 296 §1 KK kto, będąc obowiązany na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, wyrządza jej znaczną szkodę majątkową, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Powyższa regulacja odnosi się do tzw. przestępstwa działania na szkodę spółki. Już w tym miejscu należy wskazać, że na mocy tego przepisu odpowiedzialność ponosi się wyłącznie wtedy, kiedy wyrządzona szkoda jest znaczna. Co to oznacza? Że w wartość szkody przekracza 200.000 PLN.
Co istotne, ustawodawca nie ograniczył się jednak do kryminalizacji wyłącznie zachowań, które wyrządziły szkodę. W art. 296 §1a KK ustawodawca przewidział także odpowiedzialność karną osoby, która co prawda nie wyrządziła szkody, ale sprowadziła bezpośrednie niebezpieczeństwo jej wyrządzenia. Taki sprawca podlega odpowiedzialności karnej do 3 lat pozbawienia wolności.
Ustawodawca przewidział także surowsze konsekwencje w stosunku do sprawcy, który przestępstwa dopuścił się w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Takie zachowanie zagrożone jest karą od 6 miesięcy do 8 lat pozbawienia wolności.
W przypadku zaś, gdy sprawca wyrządzi szkodę w wielkich rozmiarach (a więc taką, której wartość przekracza 1.000.000 PLN) podlegać będzie karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
Co niezmiernie istotne w praktyce, ustawa przewiduje także odpowiedzialność karną osoby, która nieumyślnie wyrządziła szkodę. Takie zachowanie zagrożone jest karą pozbawienia wolności do lat 3.
Szkoda stanowiąca działanie sprawcy
Działanie na szkodę spółki jest w rzeczywistości określane mianem przestępstwa nadużycia zaufania. Osoby odpowiedzialne za prawidłowe prowadzenie spraw spółki i dbanie o jej kondycję finansową powinny bowiem czuwać nad przestrzeganiem prawa oraz zasad prawidłowej gospodarki. Jeśli tego nie robią podlegają odpowiedzialności.
Aby można było mówić o odpowiedzialności karnej z art. 296 KK zachowanie sprawcy musi zostać powiązane z wystąpieniem szkody. Zachowanie to może przybrać albo formę działania (pewnego rodzaju celowej aktywności), albo zaniechania (bezczynności danej osoby).
Jak zauważył Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 17 września 2021 r. (sygn. akt II AKa 26/21) działalność gospodarcza jest tą sferą aktywności, z którą związane jest ryzyko. O ile niemal każde zagadnienie sporne związane z jej prowadzeniem z inicjatywy uprawnionych organów może zostać poddane ocenie w oparciu o zasady określone w przepisach prawa cywilnego, gospodarczego czy administracyjnego a te obszary prawa zasadniczo temu służą, to już ich analiza prawno-karna jest zabiegiem znacznie trudniejszym. Przypisanie zachowaniom podjętym w związku z działalnością gospodarczą cech przestępnych z art. 296 KK (zatem bezprawności, karygodności i zawinienia) jest zabiegiem skomplikowanym i wymaga uwzględnienia w karnoprawnej ocenie złożoności specyficznych warunków obrotu gospodarczego. Dla przypisania sprawcy karalnej niegospodarności niezbędne jest wykazanie, że swoim zamiarem, a zatem wolą i świadomością, obejmował wszystkie znamiona strony przedmiotowej przestępstwa (…).
Niezależnie od powyższego, zwalczanie niegospodarności powinno opierać się na zasadzie ultima ratio regulacji prawnych, zatem przede wszystkim środkami z dziedziny ekonomiki, organizacji i zarządzania oraz przez prawo gospodarcze, administracyjne i cywilne, a także przy użyciu środków z zakresu odpowiedzialności służbowej, dyscyplinarnej i porządkowej. Niegospodarność karalna odnosi się do kryminalizacji wąskiego zakresu nieodpowiedniego gospodarowania, chroniąc w tym trybie interesy uczestników obrotu gospodarczego przed szkodliwą niegospodarnością menadżerów prowadzących cudze sprawy gospodarcze. Sąd karny nie jest zatem uprawniony do ingerowania w wolność działalności gospodarczej, skoro wszelkie ograniczenia w tym zakresie mogą wynikać tylko z ustawy i są dopuszczalne tylko ze względu na ważny interes publiczny.
Znamieniem omawianego czynu zabronionego jest wyrządzenie szkody w znacznych albo wielkich rozmiarach. Nie poniesie zatem odpowiedzialności karnej osoba, która co prawda nadużyła uprawnień, albo nie dopełniła obowiązków zajmując się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą innej osoby jeżeli takim zachowaniem nie spowodowała żadnej szkody lub szkody której wartość nie przekracza 200.000 PLN.. Kluczowe zatem jest czy taka szkoda powstała i jakiej była wartości. Brak w tym zakresie prawidłowych ustaleń zwalnia sąd od oceny czy czynności wykonawcze oskarżonego były prawidłowe z perspektywy właściwego wykonywania jego uprawnień i obowiązków. Jeżeli szkoda nie powstała nie ma przestępstwa z art. 296 k.k.
Niejednokrotnie może się jednak zdarzyć, że organy ścigania nie mogąc zarzucić sprawcy wyrządzenia przestępstwem szkody, mogą starać się kwalifikować określone zachowanie jako usiłowanie przestępstwa z art. 296 k.k. Przestępstwo nadużycia zaufania może występować także obok innych przestępstw, przykładowo oszustwa (art. 286 k.k.) czy przywłaszczenia (art. 284 k.k.).
