Mówienie prawdy jest cnotą, szczególnie jeśli ma to miejsce w sądzie lub przed organem administracji państwowej. Niestety praktyka pokazuje, że wiele osób mija się z prawdą i składa zeznania niekoniecznie znajdujące potwierdzenie w rzeczywistości. Aby przeciwdziałać takim praktykom polski ustawodawca penalizuje składanie fałszywych zeznań – co grozi sprawy takiego czynu?
Składanie fałszywych zeznań
Zacznijmy od tego, że przestępstwo składania fałszywych zeznań zostało uregulowane w art. 233 Kodeksu karnego. W rzeczywistości przepis ten jest bardzo rozbudowany, co obrazuje jak wielką wagę polski ustawodawca przywiązuje do tego zagadnienia.
Zgodnie z treścią przytoczonego powyżej przepisu kto, składając zeznanie mające służyć za dowód w postępowaniu sądowym lub w innym postępowaniu prowadzonym na podstawie ustawy, zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Jeżeli sprawca czynu zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą jemu samemu lub jego najbliższym, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Warunkiem odpowiedzialności za składanie fałszywych zeznań jest, aby przyjmujący zeznanie, działając w zakresie swoich uprawnień, uprzedził zeznającego o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznanie lub odebrał od niego przyrzeczenie.
Pamiętajmy, że nie podlega karze ten kto składa fałszywe zeznanie, nie wiedząc o prawie odmowy zeznania lub odpowiedzi na pytania.
Kto, jako biegły, rzeczoznawca lub tłumacz, przedstawia fałszywą opinię, ekspertyzę lub tłumaczenie mające służyć za dowód w postępowaniu sądowym lub w innym postępowaniu prowadzonym na podstawie ustawy podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. Jeżeli sprawca takiego czynu działa nieumyślnie, narażając na istotną szkodę interes publiczny, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia, jeżeli:
- fałszywe zeznanie, opinia, ekspertyza lub tłumaczenie dotyczy okoliczności niemogących mieć wpływu na rozstrzygnięcie sprawy,
- sprawca dobrowolnie sprostuje fałszywe zeznanie, opinię, ekspertyzę lub tłumaczenie, zanim nastąpi, chociażby nieprawomocne, rozstrzygnięcie sprawy.
Przestępstwem jest złożenie fałszywego oświadczenia, na przykład w kwestionariuszach lub formularzach. Warunkiem jednak odpowiedzialności za złożenie fałszywego oświadczenia jest to, by przepis ustawy, na podstawie której oświadczenie jest składane, przewidywał możliwość odebrania oświadczenia pod rygorem odpowiedzialności karnej, i pouczenie składającego oświadczenie o takiej odpowiedzialności.
Nawet, gdyby przyjąć, że sformułowanie „przepisy ustawy” w rozumieniu art. 233 KK należy rozumieć zarówno przepis samej ustawy, jak również przepis uchwały wydanej na podstawie upoważnienia ustawowego, to ze wskazanego jako podstawa prawna uchwały, upoważnienia do ustalenia obowiązującego wzoru informacji i deklaracji na podatek od nieruchomości nie można wyprowadzić podstawy prawnej do określenia aktem prawa miejscowego obowiązku składania oświadczeń pod rygorem odpowiedzialności karnej. Ustawowego upoważnienia dla rady nie można domniemywać, szczególnie stosując dla ustalenia zakresu upoważnienia wykładni celowościowej.
Karalność składania fałszywych zeznań
Przepis art. 233 §1 w zw. z §6 KK wymaga, aby złożenie oświadczenia miało oparcie w przepisie ustawy – ustawa musi wprost przewidywać odebranie takiego oświadczenia pod groźbą odpowiedzialności karnej. Tylko zatem w sytuacji, gdy istnieje podstawa ustawowa do odebrania takiego oświadczenia i odbierający takie oświadczenie uprzedził składającego oświadczenie o odpowiedzialności karnej za złożenie nieprawdziwego oświadczenia (art. 233 §3 w zw. z §6 KK) spełnione są wskazane w art. 1 §1 KK warunki do pociągnięcia danej osoby do odpowiedzialności karnej (jest to tzw. zasada nullum crimen sine lege).
Sąd Najwyższy stwierdził w uchwale z dnia 9 listopada 2021 r. (sygn. akt I KZP 5/21), że nie popełnia przestępstwa z art. 233 § 1a KK świadek składający fałszywe zeznanie z obawy przed grożącą mu odpowiedzialnością karną, jeśli – realizując prawo do obrony – zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę, nie wyczerpując jednocześnie swoim zachowaniem znamion czynu zabronionego określonego w innym przepisie ustawy. Świadek, który z obawy przed grożącą mu odpowiedzialnością karną, zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę nie popełnia przestępstwa pod warunkiem, że nie kieruje fałszywych oskarżeń przeciwko innym osobom.
Nie popełnia przestępstwa z art. 233 §1 ani §1a KK osoba przesłuchiwana w charakterze świadka, gdy składa fałszywe zeznania z obawy przed narażeniem samego siebie na odpowiedzialność karną, w granicach własnej odpowiedzialności karnej.
Dopuszczalność pociągnięcia do odpowiedzialności karnej na podstawie art. 233 §1a KK osoby, która z obawy o narażenie samego siebie na odpowiedzialność karną przesłuchiwana jest w charakterze świadka i zeznaje nieprawdę – obejmować może wyłącznie zeznania, których treść zawiera pomówienie innej osoby lub nieprawdziwe okoliczności nie związane ze sprawstwem czynu i potencjalną własną odpowiedzialnością karną przesłuchiwanego.
Odpowiedzialność takiej osoby w pozostałym zakresie, wyłączona jest także w razie składania nieprawdziwych zeznań celem ochrony osób najbliższych, jeśli składając zeznania nie została pouczona o prawie do odmowy zeznań i prawie do odmowy odpowiedzi na pytania (art. 233 §3 KK).
W układzie procesowym, w którym w wyniku zaistniałej kolizji roli procesowej podejrzanego i świadka, nastąpi ostateczna i prawidłowa identyfikacja osoby jako podejrzanego powstaje konieczność eliminacji z procesu środka dowodowego uzyskanego od tej osoby, tj. złożonych przez nią uprzednio zeznań. Z chwilą przesłuchania osoby w charakterze podejrzanego jej wcześniejsze zeznania nie mogą być podstawą dokonywanych ustaleń faktycznych w zakresie jej własnej odpowiedzialności karnej.
Przedmiot ochrony przy przestępstwie składania fałszywych zeznań
Przedmiotem ochrony przepisu art. 233 § 1 KK jest, najogólniej rzecz ujmując, prawidłowe funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości w szerokim tego słowa znaczeniu. Tak określonego dobra nie sposób utożsamiać z indywidualnym interesem jakiejkolwiek osoby. Inaczej mówiąc, dobrem prawnym bezpośrednio naruszonym lub zagrożonym przez złożenie fałszywego zeznania jest zatem mające zapaść w tym postępowaniu orzeczenie, a nie jest nim dobro prawne uczestnika postępowania, w którym zeznanie zostało złożone, chyba że działanie to narusza również inny przepis chroniący bezpośrednio dobro prawne tej osoby, np. cześć, godność osobistą.
Skazanie za popełnienie przestępstwa, na okoliczność którego oskarżony słuchany był w charakterze świadka, kiedy miał złożyć nieprawdziwe zeznania, wyłącza możliwość poniesienia przez niego odpowiedzialności karnej za popełniony czyn z art. 233 § 1 KK, przyjąć bowiem należy, że działał on w warunkach kontratypu ukształtowanego poprzez zagwarantowanie oskarżonemu realnego prawa do obrony w postępowaniu karnym.
Dla przypisania przestępstwa z art. 233 § 1 i 6 KK obok wykazania obiektywnie istniejących warunków do rozeznania obowiązku poddanego reżimowi odpowiedzialności karnej, niezbędne jest również udowodnienie strony podmiotowej i to w postaci winy umyślnej. Inaczej mówiąc, to oskarżyciel musi zaprezentować dowody potwierdzające, że składający zeznanie czy oświadczenie, nie tylko ma możliwość ustalenia okoliczności, które powinien ujawnić, ale również ma świadomość, iż zataja znane mu okoliczności podlegające umieszczeniu w stosownym oświadczeniu.
Kwestią pozostaje czy przestępstwem z art. 233 § 1 KK jest tylko zeznanie fałszywe w zakresie okoliczności istotnych dla sprawy, czy również w zakresie okoliczności mniej istotnych, a nawet pozostających bez znaczenia i czy podanie nieprawdziwych danych w zakresie personaliów przesłuchiwanego świadka jest okolicznością istotną lub równorzędną. W judykaturze przeważa pogląd, że wszystkie części zeznań świadka należy traktować jednakowo, a fakt, że okoliczności te nie mogą mieć wpływu na rozstrzygnięcie sprawy nie uchyla przestępności czynu, a jedynie, może być brana pod uwagę przy wymiarze kary (§ 5 ust. 1 art. 233 KK). Takimi właśnie okolicznościami są między innymi dane osobowe świadka, chociaż w zależności od stanu faktycznego i one mogą nabierać niekiedy znaczenia zasadniczego.
Kancelaria: Adwokat Kraków – Sprawy Karne
